Sare u kaca dabka dhawaanahan ka kacayay kaynta Amazon ayaa waxaa si toos ah loola xiriiriyay xaalufinta dhirta, sida lagu sheegay warbixin cusub oo uu sameeyay Mac-hadka Cilmibaarista Deegaakna ee Amazon (Ipam) iyo Jaamacadda Federal University of Acre ee Brazil. Tobanka magaalo ee gobolkaasi ku yaal ee loo soo jeediyay digniinaha ugu badan ee xaalufinta dhirta, ayaa sidoo kale ah meelaha ugu badan ee sanadkan uu dabku ka kacay.
Xiriirka ka dhaxeeya xaalufinta dhirta iyo gubashada ayaa waxa ay ka hor imanaysaa doodda ah in dabka sanadkan kacay uu yahay mid dabiici ah oo ay sababeen abaaro ku dhuftay waqooyiga dalka.
Daraasadda ayaa sidoo kale waxa ay sheegaysaa in aanay suuragal ahayn in kororka tirada dabka kacay loo tiiriyo inuu salka ku hayo abaarta: dhab ahaantii, abaarta sanadkan gobolkaasi ku dhufutay waa ay ka khafiifsan tahay middii halkaasi ka dhici jirtay sanadihii ka horreeyay, markaas oo dab badan uusan kici jirin.
“Tobanka magaalo ee ku yaal kaynta Amazon ee inta badan laga soo sheegay inuu dab ka kacay ayaa sidoo kale ah kuwa ugu badan ee uu ka jiro heerka xaalufinta dhirta. Magaaloyinkaas ayaa dabka ka kacay waxaa lagu qiyaasay 37% guud ahaan dabkii kacay 2019 iyo 43% xaalufinta dhirta ee la diiwaangeliyay ilaa iyo bishii July. Dareenka ah in dabka ka kacay aagga kaynta ee dhawaan la xaalufiyay ee abaaruhuna ka jiraan ayaa waxa ay si adag u muujinaysaa in si ulakac ah dabku uu u bilowday: taas oo malaha salka ku haysa nadiifinta aagga cusub ee dhirta laga jaray,” ayaa warbixinta lagu sheegay.
Magaalooyinka cilmibaarista lagu sheegay ee dabku uu ka kacay ayaa ah: Apuí, Labrea iyo New Aripuanã ee gobolka Amazonas, Altamira, Itaituba, Sao Felix do Xingu, iyo Novo Progresso ee gobolka Para, Colniza ee gobolka Mato Grosso, Porto Velho ee gobolka Rondonia iyo Caracaraí ee gobolka Roraima.
Mac-hadka Ipam oo ah hay’ad aan dowli ahayn ayaa waxa uu fadhigiisu yahay caasimadda Brasilia. Cilmibaaristanna waxaa ka wada shaqeeyay Divino Silvério, Ane Alencar iyo Paulo Moutinho oo tirsan mac-hadka Ipam iyo Sonaira Silva oo ka socday Jaamacadda Federal University of Acre.
Cilmibaarayaasha ayaa waxa ay ku tiirsanaayeen saddex ilood oo madax bannaan oo ay xog ka helayeen.
Daraasadda ayaa waxa ay tixgalin siinaysaa xogta xaalufinta dhirta laga soo bilaabo Janaayo ilaa July 2019, iyadoo diiwaangelinta dabkuna ay socotay ilaa 14-ka bishan Agoosto. Qaar ka mid ah magaalooyinka gobolka Pará ee ku jira liiska sida magaalada Novo Progresso, ayaa waxaa lagu soo warramayaa in beeralaydu ay 10-kii bishan Agoosto ay qabsadeen “maalinta dabka” taas oo ay cabashadooda ku muujinayaan iyo in la banneeyo aagga daaqa.
“Kaynta Amazon ayaa si weyn u gubatay 2019, jiilaalka oo kaliyana arrintaasi kama dambeeyo. Tirada dabka ka kacay inta badan gobolkaasi ayaa ah kuwii ugu weynaa ee kaca afartii sanadood ee la soo dhaafay. Waa wax lalayaabo sababtoo ah abaarta sanadkan way ka xajmi yar tahay kuwii sanadihii ka horreeyay. Ilaa laga soo gaaro 14-kii bishan Agoosto waxaa la sheegay inay kaceen ilaa 32,728 oo dab taas oo 60% ka sarraysa celceliska saddexdii sanadood ee la soo dhaafay markii waqtigaas oo kale la fiiriyo,” warbixinta ayaa lagu sheegtay.
Tabinta tooska ah ee Facebook-ga ee caadada u ah Madaxweynaha Brazil Jair Bolsonaro ayuu fiidkii Khamiistii waxa uu ku qiray in ay sii kordhayso xaalufinta kaynta Amazon, waxa uuna sheegay inuu ka shaqeynayo sidii loo xakamayn lahaa “dambiga ay u gaysanayaan Amazon-teenna, ee ah inay gubayaan”. Madaxweynaha ayaa sikasta oo uu xaal ahaadaba waxa uu ku adkaystay in dabka ka kaca kaymahaa ay dunida oo dhan caadi ka tahay.
“Dab ayaa qabsado. Waa wax iska caadi ah. California xitaa waa ay ka dhacday oo xaalku waa sidaas. Halkan Brazil fal dambiyeed arrintaasi ma ku lug leedahay? Waa sidaas waan ogahay in ay arrintaas jirto. Yaa ka dambeeya? Ma garan karo. Ma beeralayda laf ahaantoodaa, ma hay’adaha aan dowliga ahaynbaa, yaa garan kara. Marka waxaa soo ifbaxay danta (dalal kale) oo leh si mas’uuliyad ay ku jirto umaydaan dhaqmin, oo yaa og, ha fogaato ama ha dhawaato qof ayaa xukumi doona in faragelin lagu sameeyo gobolka Amazon,” ayuu yiri.
Shalay ayuu bartiisa Twitterka ayuu Wasiirka Deegaanka Ricardo Salles waxa uu soo dhigay farriin uu dabka sii badanaya ugu xiriiranayo isbadelka cimillada. “Hawada oo qalalan, dabeylo iyo kuleyl ayaa dabka ka dhigay mid dalka oo dhan isaga gudba,” ayuu yiri.
Sida uu sheegay cilmibaare Luís Fernando Guedes Pinto oo ka tirsan mac-hadka Imaflora, xogta la hayo ee ku saabsan dabka ayaa waxa ay muujinaysaa in ay arrintaasi qeyb ka tahay hannaan lagu muransan yahay oo ku saabsan dhulka gobolka Amazon.
“Dabkan waxa uu qeyb ka yahay muran dhul. Waa dhaqdhaqaaq loogaga gol leeyahay in meesha lagu banneyo deetanna aagga lagu dago, ee ma ahan in wax soo saarka lagu kobciyo. Ujeedka ayaa ah in aagga la dego iyadoo la filaayo in lahaanshiyaha dhulkaasi goor dambe la ansixin doono,” ayuu yiri.
Luis Fernando ayaa sheegay in hadalladii hore eek a soo baxayay hogaamiyayaasha sida Jair Bolsonaro oo kale iyo Barasaabka Acre Gladson Cameli ay suuragal tahay inay tilmaameen in la yareeyo ciqaabta la dul dhigaayo dadka burburiya kaynta. Ninkan labada arrimood waa ay isku xiran yihiin.
“Dabkaasi ayaa waxa uu ka kacay deegaan ay saraakiisha dowladda federaalka iyo kuwa gobolkaba ay sheegeen in aanay jiri doonin wax ciqaab ah iyo in sharciga xoog lagu fuliyaba,” ayuu yiri.
