Bishii February ee sanadkii 1945-kii, saddex nin ayaa ku kulantay goob loo dalxiis tago xilliyada fasaxa damaashaadka, waxayna u shirayeen si ay go’aan uga gaaraan mustaqbalka Adduunka.
Naaziyiintii Jarmalka ayaa markaas jilbaha dhulka dhigtay oo burburay. Ciidamadii Soviet-ka ayaa kusii dhawaanayay magaalada Berlin, halka xoogaggii isbahaysigana ay ka gudbeen xadka dhinaca galbeed ee Jarmalka.
Dhanka badweynta Pacific, ciidamada Mareykanka ayaa guulo uu dhiig badan ku daatay gaarayay waxayna kusii siqayeen waddanka Japan.
Maadaama ciidamadooda la arkayay inay ku guuleysanayeen dagaalka, raggii lagu tilmaami jiray saddexda nin ee waaweyn – oo kala ahaa madaxweynihii Mareykanka Franklin Roosevelt, Ra’iisul Wasaarihii Britain Winston Churchill iyo hoggaamiyihii midowga Soviet Joseph Stalin – waxay isku waafaqeen inay ku kulmaan magaalada Yalta, oo ahayd meel loo dalxiis tago oo ay Soviet-ka ku lahaayeen Badda Madow.
Markii uu idlaaday dagaalkii ugu dhiigga badnaa ee abid soo maray dunida inta la og yahay, 75 sano ka hor, xulafadu waxay doonayeen inay ka hor tagaan in dagaal sidaas u khasaare badan uu mar kale ka dhaco caalamka.
Laakiin Mareykanka iyo Ruushka labaduba waxay doonayeen in mid walba shuruudihiisa gaarka ah lagu wada shaqeeyo. Iyadoo xitaa heshiis uu ka dhacay Yalta, dhowr bilood gudahoodba waxaa billowday dagaalkii qaboobaa ee dunida – kaasoo uu sababayay hardanka u dhaxeeyay labada quwadood ee ku cusbeyd Adduunka, fikradahooduna ay kala qeybsanaayeen.
Image captionSaddexdii nin ee ugu awoodda badnaa caalamka
“Haddii ujeeddada shirkii Yalta ay ahayd in nabad buuxda la helo dagaalka ka dib, markaas wuuu guul darreystay kulankaas”, sidaas waxaa BBC-da ku yiri Barfasoor Andrew Bacevich, oo wax ka dhiga jaamacadda Boston.
Maxaa dhacayay bishii February ee sanadkii 1945?
Markii uu billowday sanadkii 1945-kii Naaziyiintii Jarmalka way ku jabeen dagaalka. Waddanku wuxuu isku dayayay inuu iska caabiyo dhinacyadii kusoo duulay, inkastoo ay sii wiiqmeysay awooddiisa, laakiin natiijadii dagaalka wax shaki ah kuma jirin.
Dhanka bariga Yurub, ciidamadii midowga Sovieet ayaa guul ka qaatay milatarigii Jarmalka, ka dib markii ay afar sano dagaallamayeen.
Lahaanshaha sawirkaGETTY IMAGESImage captionKa dib dagaal socday in ka badan 3 sano ciidamadii Soviet-ka waxay ka adkaadeen milatarigii Jarmalka waxayna kusii socdeen magaalada Berlin
Waxaa la qiyaasaa hal ka mid ah toddobadii ruux ee muwaadiniintii Soviet-ka ah ay ku dhinteen dagaalka, waxaana lagu sheegay inay dadka ka dhintay isku darkooda ahaayeen 27 malyan oo qof. Saddex meelood labo ka mid ah dadkaas waxay ahaayeen rayid.
Qaar ka mid ah dadka cilmiga u leh dagaalkaas wayba kasii badiyaan tirada intaas.
Magaalooyinkii waaweynaa ee waddanka iyo dhulalkii qaniga ahaa waxaa burburiyay dagaalka. Warshado, beero iyo xitaa guryo kuma harin dhulkii uu dagaalka saameeyay.
Maxay ahaayeen ujeeddooyinka hoggaamiyeyaasha?
Joseph Stalin waxaa ka go’neyd inuu dalkiisa mar kale cagaha ku istaago. Wuxuu Yalta tagay isagoo doonaya inuu galaangal weyn ku yeesho arrimaha ka socda bariga Yurub, uuna isaga hormuud ka noqdo, si loo badbaadiyo dhammaan dalalkii xubnaha ka ahaa USSR.
Wuxuu sidoo kale doonayay in la kala qeybiyo oo dhaqaale ahaanna loo burburiyo Jarmalka, si uusan mar dambe halis u noqonin abid.
Stalin wuxuu ogaa in dalalka reer galbeedka oo kaliya ay ku xirneyd in arrimahaas la hirgaliyo.
Winston Churchill wuu fahansanaa ujeeddooyinka Mr Stalin. Bishii October ee sanadkii 1944-kii, wayna ka wada hadleen habkii uu Ruushka damacsanaa in loo kala qeybsado maamulka bariga Yurub.
Wuxuu sidoo kale ogaa in ciidamadii Soviet-ka ee ka adkaaday Jarmalka ay wali aaggaas ku sugnaayeen, kana tiro badnaayeen ciidamada reer galbeedka, sidoo kalena UK aysan waxba ka qaban karin haddii Stalin uu go’aansado inay halkooda iska joogaan.
Laakiin madaxweynaha Mareyanka wuxuu watay shuruudihiisa u gaarka ah. Wuxuu rabay in Stalin uu saxiixo heshiiskii aasaaska Qaramada Midoobay – oo markaas ahayd hay’ad cusub oo horkaceysay nabadgalyada caalamka.
Maxaa ka dhacay Yalta?
Inkastoo Roosevelt uu doonayay in lagu kulmo meel ka mid ah badda Mediterranean-ka, Stalin – oo ka cabsan jiray duullimaadyada diyaaradaha – ayaa soo jeediyay in la isugu tago Yalta. Wadahadallada waxay socdeen intii u dhaxeysay 4-11 bishii February, waxayna hoggaamiyeyaasha ku sugnaayeen dhismaha wufuudda Mareykanka ee loo yaqaannay qasriga Livadia.
Saddexda hoggaamiye waxay horay ugu kulmeen magaalada Tehran sanadkii 1943-kii.
Hal isbuuc ka dib, saddexda hoggaamiye waxay go’aannadooda u sheegeen dunida inteeda kale. Ka dib markii uu shuruud la’aan isku dhiibay Jarmalka, waxaa la isku raacay in la burburiyo.
Magaalada Berlin waxaa loo kala qeybiyay labo dhinac, waxaana laga dhex dhisay darbi.
Waxay caasimadda Jarmalka kala qeybsaneyd ilaa laga soo gaaray sanadkii 1989-kii.
Roosevelt qorshihiisa ugu weyn ee uu xoogga saarayay wuxuu ahaa hirgalinta dhismaha Qaramada Midoobay, wuuna u ku guuleystay.
Dhammaan saddexda waddan waxay isku raaceen in ay wufuud u diraan magaalada San Francisco, 25-kii bishii April 1945, si ay gacan uga geystaan abuurista hay’adda caalamiga ah ee Qaramada Midoobay.
Intaas waxaa sii dheeraa in hoggamaiyihii Ruushka uu wacad ku maray inuu faragalin milatari ku sameyn doono Japan, ka dib markii uu ka adkaado Jarmalka.
Churchill wuxuu ka walwalsanaa xaaladda ay ku dambeyn doonaan dalalka bariga Yurub, wuxuuna ciidamadiisa iyo kuwii Mareykankaba ku boorriyay inay gaaraan ilaa inta ay gacanta uga dhigi karaan bariga Yurub, ka hor inta uusan dagaalka dhammaanin.
Wax ka yar labo sano ka dib Madaxweynihii Mareykanka ayaa ku dhawaaqay dagaalkii qaboobaa, si loo xakameeyo awoodda Soviet-ka ee sii weynaaneysay.
Churchill iyo Roosevelt labadaba waxaa lagu dhaliilay inay waddo u fureen Stalin markii lagu shirayay Yalta. Laakiin sida iska caddeyd, madaxweynaha Mareykanka iyo Ra’iisul Wasaaraha UK ma aysan heysanin awood ay wax badan ku qabtaan, maadaama Stalin uu lahaa ciidamo badan oo markaas dagaal ku guuleysta
